طبق آمارهای منتشره 25% از كل نيروی كار با پديده نوبت كاری مواجه هستند. با افزايش روزافزون جمعيت و نياز به خدمات و صنعتی شدن جوامع، نوبت كاری به طور مستمر افزايش یافته است.

نوبت كاری یا شیفت کاری چيست؟

منظور از نوبت كاری هر نوع كاری است كه در خارج از ساعت معمول كار روزانه ( 6 صبح الی 6 بعد از ظهر ) انجام شود يا به تعريف ديگر هر پرسنل در روز موظف است در يک ساعت خاصی در سازمان حاضر شده و تا مدت زمان معينی در سازمان كار كند كه اين موارد تحت عنوان شيفت كاری تعريف می شود و شامل :

– شيفت های ثابت شب، شيفت های ثابت ديگر از قبيل شيفت عصر و يا شيفت هایی كه قبل از ساعت 6 صبح شروع می شود.

– شيفت های چرخشی كه زمان كار از روز به عصر يا از روز به شب تغيير يابد كه اين ممكن است به صورت هفتگی يا ماهيانه باشد.

– شيفت های کاری فشرده هفتگی که معمولأ شامل كار 3 الی 4 روزه با مدت زمان 10 الی 12 ساعته می باشد.

شيفت های ثابت شب و عصر

شیفت های ثابت شب و عصر به فرد اجازه می دهد تا زمانش را بر اساس آن تنظيم نمايد، اما ممكن است زندگی اجتماعی فرد را مختل كند. افراد شب كار دائمی نسبت به افراد شب كار كسری خواب بيشتری دارند.

شيفت های چرخشی

معمول ترين نوع شيفت در بين انواع شيفت ها، شيفت های چرخشی هستند. در اين نوع شيفت فرد پس از كار در يک برنامه شيفت كاری يا بعد از تغيير شيفت به شيفت جديد معمولأ يك يا دو روز استراحت می كند، سپس شيفت به زمان ديگری از روز تغيير می يابد.

شيفت های کاری فشرده هفتگی

اين نوع شيفت معمولأ شامل كار 3 الی 4 روزه با مدت زمان 10 الي 12 ساعته می باشد. شيفت كاری فشرده در بين شيفت های معمول فرصت بيشتری را برای فعاليت های اجتماعی و خانوادگی فراهم می كند ولی با وجود اين، اين نوع شيفت ها می تواند خستگی را افزايش دهد و در پايان شيفت كارائی فرد كاهش يابد.

نوبت کاری و شیفت کاری در قانون کار

برابر با ماده ۵۵ قانون کار اگر ساعات کار کارگری طوری باشد که در طول یک ماه چرخش داشته باشد به صورتی که نوبت های کار وی در صبح یا عصر یا شب واقع شده باشد به این نوع کار نوبت کاری و شیفت کاری گفته می شود. یکی از شرایط رایج کار در کارگاه ها نوبت کاری و شیفت کاری است.

کارگران به تبع انجام کار در ساعات مختلف شبانه روز متحمل فشارهای متفاوتی می شوند. برای جبران فشارهای وارده به کارگران ناشی از این موضوع روش های مختلفی برای پرداخت مزد و یا فوق العاده های بیشتر از کار معمولی در نظر گرفته شده است.

انواع مختلف نوبت کاری و شیفت کاری

در ماده ۵۶ قانون کار چهار نوع نوبت کاری و شیفت کاری تعریف شده است:

۱- نوبت کاری صبح و عصر

۲- نوبت کاری صبح و عصر و شب

۳- نوبت کاری صبح و شب

۴- نوبت کاری عصر و شب

به صورت صریح در ماده ۵۳ قانون کار به ساعات کاری که بین ساعت ۲۲ (۱۰ شب) لغایت ساعت ۶ صبح روز بعد واقع شود ساعات شب کاری گفته می شود. مدت زمان شب کاری بین ساعت ۲۲ لغایت ۶ صبح روز بعد ۸ ساعت است.

بنابراین منطقی است که ۲۴ به ۳ تقسیم شود و با استنباط از ماده ۵۳ قانون کار بازه ساعات کار صبح و عصر و شب مشخص شود. طبق این تقسیم بندی ساعات کار نوبت کاری به شرح زیر است:

۱-ساعات کار صبح از ساعت ۶ صبح لغایت ساعت ۱۴

۲-ساعات کار عصر از ساعت ۱۴ لغایت ساعت ۲۲

۳-ساعات کار شب از ساعت ۲۲ لغایت ساعت ۶ صبح روز بعد

درصدهای فوق العاده نوبت کاری و شیفت کاری

مزایای نوبت کاری و یا فوق العاده نوبت کاری به مبالغی مازاد بر مزد و حقوق عادی کارگران گفته می شود که کارگران برای کار در شرایط نوبت کاری از کارفرما باید دریافت نمایند.

از آنجا که سختی کار در صبح و عصر و شب یکسان نیست و کارگری که به صورت نوبت کار صبح و عصر کار می کند و یا کارگری که به صورت صبح و عصر و شب کار می کند و یا ساعات کار وی صبح و شب و یا عصر و شب است از لحاظ ساعات کار شبانه و عصر متفاوت است، بنابراین برای رعایت انصاف و عدالت لازم است فوق العاده نوبت کاری های مختلف باهم متفاوت باشد.

ماده ۵۶ قانون کار فوق العاده های نوبت کاری متناظر با انواع نوبت کاری را به صورت زیر تعریف کرده است:

مزایای شیفت صبح و عصر 10 درصد می باشد.

مازاد دستمزد نوبت های صبح، شب و عصر 15 درصد است.

مزایای علاوه بر مزد نوبت صبح و شب 22.5 درصد است.

درصد اضافه حقوق نوبت شب و عصر نیز 22.5 است.

مبنای محاسبه فوق العاده نوبت کاری

در متن ماده ۵۶ قانون کار به صراحت بیان شده است که نوبت کاری به کاری گفته می شود که در طول ماه گردش داشته باشد، لذا برای کارهای کمتر از یک ماه نمی توان از عبارت نوبت کاری استفاده کرد. از مفهوم این ماده نیز واضح است که مبنای محاسبه فوق العاده نوبت کاری حقوق ثابت (موضوع ماده ۳۶ قانون کار) ماهیانه کارگران خواهد بود.

 نکات مهم در مورد فوق العاده نوبت کاری در قانون کار

نکته 1 : طبق ماده ۵۸ قانون کار فوق العاده شب کاری فقط به کارگران غیر نوبت کار تعلق می گیرد بنابراین کارگران نوبت کاری که در شب مشغول به کار باشند مستحق دریافت فوق العاده شب کاری نیستند.

نکته 2 : به کارگران نوبت کار که ساعات کار موظفی آن ها در ایام جمعه واقع می شود علاوه بر فوق العاده نوبت کاری به میزان مشخص شده در قسمت قبلی فوق العاده جمعه کاری به میزان ۴۰ درصد نیز باید پرداخت شود.

نکته 3 : اگر ساعات کارکرد ماهیانه کارگران نوبت کار از ساعات کار موظفی ماهیانه قانون کار بیشتر باشد باید برابر با ماده ۵۹ قانون کار به آنان فوق العاده اضافه کاری پرداخت شود.

تعریف روز کاری، شب کاری و کار مختلط

بر اساس ماده 53 قانون کار، کار روز به کاری گفته می ‌شود که مابین ساعات 6 بامداد الی 22 باشد و کار شب بین ساعات 22 الی 6 بامداد قرار می گیرد.

در ماده 58 قانون کار برای هر ساعت شب کاری، به کارمندان غیر نوبتی 35 درصد بیشتر از مزد ساعت کار معمولی داده می شود. کار مختلط به کارهایی گفته می ‌شود که ساعاتی از اشتغال به آن در روز و ساعاتی در شب قرار می ‌گیرد.

اگر کارفرما آغاز کار را ساعت 6 صبح و پایان را ساعت 2 بعدازظهر در نظر بگیرد تا 8 ساعت کار به اتمام رسد و در نوبت بعدی از ساعت 2 بعدازظهر تا ساعت 10 شب یک سری کارگر برای اشتغال به کار گیرد، هر یک از این دو نوبت، روزانه به حساب می ‌آیند و در این صورت لازم نیست به کارگرانی که نوبتی نیستند 35 درصد علاوه بر دستمزد (به عنوان اضافه شب کاری) پرداخت شود.

هنگامی که نوبت عصر برای کارگر از ساعت 4 بعدازظهر آغاز شود و در ساعت 12 شب تمام شود، این شیفت بر اساس قوانین موجود، مختلط به حساب می آید و کارفرما باید برای آن 2 ساعت کار در شب (از ساعت 10 شب تا 12 شب) همراه با مزد معمولی، 35 درصد هم اضافه برای کار در شب به کارگر پرداخت کند.

قانون شب کاری

اگر نوبت کاری یک کارگر هم در روز و هم در شب باشد، زمانی که شامل نوبت کاری نشود و در شب به انجام کار بپردازد، می ‌بایست 35 درصد مازاد برای شب کاری دریافت کند.

کارگرانی که غیر نوبتی هستند و همیشه در هنگام شب به انجام کار می پردازند، اگر به جای جمعه شب که در هفته تعطیل است یک شب دیگر را به طور مداوم به عنوان تعطیلی برگزینند و جمعه شب ها را به انجام کار بپردازند، بر اساس ماده 62 قانون کار و تبصره های مربوط به آن نسبت به دیگر کارگران که در زمان های متفاوتی در شبانه روز مشغول به انجام کار هستند، علاوه بر گرفتن 35 درصد اضافه برای شب کاری (طبق ماده 58) از 40 درصد اضافه دستمزد پیش بینی شده که در ماده 62 قانون کار آمده است نیز برخوردار می ‌شوند.

یک کارگر غیر نوبتی برای هر یک ساعت کار اضافی در شب در نهایت 75 درصد اضافه بر یک ساعت دستمزد عادی، حقوق دریافت می ‌کند.

نوبت کاری در روز جمعه

به کارگران شیفتی که ساعت کاری آن ها در روز های جمعه است، علاوه بر دستمزد و فوق العاده های شیفت کاری، به مقدار 40 درصد نیز حق جمعه کاری باید پرداخت شود.

در قانون کار به دلیل آن که روزهای جمعه کل خانواده باید در کنار یکدیگر باشند، تعطیل اعلام شده است. اگر برای کارگر یا کارمندی کارکرد روز جمعه را هم به عنوان اضافه کار و هم به عنوان جمعه کاری در نظر بگیریم، در مجموع ساعت کاری وی باید به میزان 80 درصد اضافه تر از یک ساعت کار عادی محاسبه گردد. در صورتی که برای کارگر شیفت به ازای روز جمعه، روز دیگری برای وی تعطیل در نظر گرفته شود و آن کارگر ساعت اضافه کاری در ماه نداشته باشد و ساعت کارکرد او دقیقأ با ساعات کار موظفی 8 ساعت در روز و 44 ساعت در هفته مطابقت کند، بنابراین روز جمعه برای این کارگر فقط به عنوان جمعه کاری با نرخ 40 درصد اضافه تر از یک ساعت کار عادی محاسبه خواهد شد.